-कल्पना पौडेल
जनसंख्याको आधारमा विश्वमा आधा आकाश ओगटेका हामी महिला आधा धर्तिका हिस्सेदार संसारको श्रृस्टीकर्ता हौं । हजारौं सन्तानका श्रृस्टीकर्ता र ममताका खानी आज विभिन्न समस्यामा जकडिएर बाँच्न बाध्य छौँ । जीवनको सुरुवातदेखि नैं घात प्रतिघातमा पेलिएर काँडा बीचमा जेलिएका छौं । गरिबी, अशिक्षा, अज्ञानता, हत्या, हिंसा जस्ता समस्याबाट आज महिलाहरु अत्यन्त प्रभावित छौं । सामन्तवादी समाजले महिलालाई सधै दोश्रो दर्जाको नागरिक एवं पुरुषका मनोरञ्जनको साधन, दासी र बच्चा जन्माउने मेसिनको रुपमा मात्र हेर्दै आएको छ ।

आज विज्ञानको नयाँ आविस्कारसंगै गर्भमा छोरी भएको थाहा पाए भ्रुण मैं मिल्क्याई दिने र जन्मिहाले पनि छोरा र छोरी बीचमा ठूलो विभेदबाट मुक्ति पाउन सकेका छैनन् महिलाहरुले । पढ्ने, लेख्ने, घरबाहिर आफू खुशी हिँड्डुल गर्ने, राजनैतिक, सामाजिक, शैक्षिक, आर्थिक जस्ता नैसर्गिक अधिकारबाट महिलाहरु बञ्चित छौं । बाल्यावस्था र किशोरावस्थामा बाबु दाजुको नियन्त्रण र निर्देशनमा, यौवन अवस्थामा श्रीमान र ससुराको हैकम अनि वृद्धावस्थामा छोरा नातिको अधिनमा खटिँदै सँधै अरुको खुशीको लागि आवश्यकता परिपुर्तिमा खटिँदाखटिँदै श्रम खर्चिदै बगाएका पसिनाको न त मूल्य छ, न कुनै सामाजिक मर्यादा नै छ ।

सुनौला अवसरहरुको बञ्चितमा अवला र कमजोर बनि अक्षमताको पगरी गुथेर दासता भित्र थोपरिएका छौँ भने हिन्दु धर्म र सामन्ती परम्पराले नेपाली महिलाहरुलाई लामो समयदेखि गहिरो प्रभाव पार्दै आइरहेको छ । धर्म र परम्परासँग जोडिएका थुप्रै चाडपर्वहरु हाम्रो समाजमा स्थापित छन् । ती मध्ये तीज पर्वलाई नेपाली महिलाहरुले एक "महान् पर्व" का रुपमा मनाउँदै आइरहेका छौं । तीजको अवसर पारेर एक ठाउँमा भेला भएर नेपाली दिदीबहिनीहरुले आफूहरुमाथि भएका सामाजिक, पारिवारिक, अन्याय, अत्याचार, हिंसा र घरपरिवारका समस्याका साथै आफ्ना मनका कथा, व्यथा गीतको रुपमा पोख्ने प्रचलन छ ।

समाजले रुढीवादी र अन्धविश्वासलाई धर्मको नाममा महिलाहरु माथि जवरजस्ती थोपरी दिएको छ । जसको फलस्वरुप कृष्णाअष्टमी, तीज र पञ्चमीको व्रत बस्ने र व्रत बसेमा विवाहित महिलाहरुको श्रीमानको आयु बढ्ने, अविवाहित किशोरीहरुले राम्रो र धनी श्रीमान पाइने जस्ता अन्धविश्वासहरुबाट नेपाली महिलालाई ग्रसित पारिएको छ । अर्कोतर्फ तीजलाई माइत जाने, मिठो खाने राम्रो लुगा र गहना लगाउने चाडको रुपमा पनि हेरिन्छ । जसरी पनि मिठो खाने राम्रो लुगा, गहना लगाउनु पर्ने प्रचलनले गर्दा आज समाजमा तीज पर्व विकृतिको रुपमा स्थापित हुँदै गएको छ । यसो हेर्दा तीज पर्वले एकातिर आफ्नो पीडा पोख्न पाउने, वर्षौदेखि माइती नगएका महिलाहरु पनि माइत जान पाउने स्वतन्त्रता माथि नै ग्रहण लाग्ने सम्भावनालाई अस्वीकार गर्न सकिंदैन ।

युगौंदेखि रुढीवादी, अन्धविश्वासले महिलाहरुलाई जकडाइरहेको छ त्यस माथि पनि नयाँ–नयाँ फेशनले तीज पर्व महंगो बन्दै गएमा भविष्यमा यो पर्वकै कारणले महिलाहरु माथि अझै नकारात्मक पीडाहरु भोग्नु पर्ने सम्भावनालाई अस्वीकार गर्न सकिंदैन । महिलामाथि हुने दाइजो, छाउपडी, बोक्सी, कुमारी, झुमा, बुर्का, जवरजस्ती विवाह, बहुविवाह जस्ता विभिन्न सामन्ती परम्परावादी पुरुषप्रधान प्रथाहरुले आज २१ औं शताब्दीमा पनि नेपाली महिलाहरुलाई उठ्नै नसक्नेगरी च्यापिरहेको परिवेश आम नेपाली जगतले देखेकै कुरा हो ।

त्यसैले हामीले तीजपर्वले बोकेको रुढीवादी परम्पराको विरुद्धमा संघर्ष गर्दै सामन्ती पुरुषप्रधान, सामाजिक संरचनाको विरुद्धको आन्दोलनको रुपमा यस चाडलाई रुपान्तरण गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । हामी त्यही रुपमा अगाडि बढेको एक जुझारु, सशक्त संगठनमा आवद्ध भई अगाडि बढ्नुको विकल्प छैन । पञ्चायती कालमा पनि महिला मुक्ति, देश र जनताका गीतमार्फत देशका विभिन्न ठाउँमा महिलाहरुलाई जागरुक बनाउँदै तीजलाई आन्दोलनका रुपमा मनाउने गरिँदै आइरहेको थियो । विभिन्न कालखण्डमा देशका शासकहरुका विरुद्ध आन्दोलनहरु भएका छन् ती सम्पूर्ण आन्दोलनहरुमा नेपाली महिलाहरुको उल्लेख्य भूमिका रहेको हामी पाउँछौं । २००७ साल, २०१७ साल र २०३६ साल यी आन्दोलनहरुले केही न केही कागजी सुधारहरु भए पनि परम्परागत सुधार हुन सकेन ।

२०४६ सालको आन्दोलनले तानाशाही पंचायती व्यवस्थाको अन्त्य गर्यो र देशमा बहुदलीय व्यवस्थाको शुरुवात भयो । त्यसले राजनैतिक व्यवस्थाको परिर्वतन गर्ने काम त गर्यो तर महिलामाथि लागु हुने परम्परावादी सामन्ती समाजको सोंचको परिव्रतन हुन सकेन । महिलाहरुमाथि उही अन्धविश्वास, रुढीवादी परम्परा रही नै रह्यो । महिलाहरुले आफ्नो मौलिक हक उपभोग गर्न पाएनन् । पैतृक सम्पत्तिमा छोरा सरह छोरीलाई समान अधिकार, विवाह र सम्बन्धविच्छेदमा अधिकार, समान कामको समान ज्याला जस्ता विषयहरुमा केही सुधार भएको जस्तो देखिएता पनि व्यवहारिक पक्षहरु कमजोर देखिएका छन् । थुप्रै महिलाहरुका आवाजलाई विभिन्न महिला संघसस्थहरुले उठाउँदै आएता पनि उनीहरुले पनि ठिकसँग महिला मुक्तिको सवालको समझ कमि भएको महशुस हुन्छ ।

हामी प्रवासमा रहेका नेपाली चेलीहरुले पनि आ–आफ्नै प्रकारबाट तीज मनाउने गर्दछौं । अतिनै कामको व्यस्तताको बाबजुद पनि एक दिनको बिदा मिलाएर सबै दिदी बैनी एक ठाउँमा जम्मा हुन्छौं र मिठा मिठा नेपाली परिकार (खाजा) खाने गरिन्छ । बिसेष गरेर हामी इजरायल बासी नेपाली चेलीलाई हाम्रा नेपाली दाजु भाइहरुले खाजा खुवाउने गर्नुहुन्छ देश र आफन्तदेखि बिछोडिनु पर्दाको दुःख, पिर, बेदनालाई गीतको माध्यमबाट पोख्ने गरिन्छ । आफ्नो लोक संस्कृतिको जागेर्ना गर्नु राम्रो पक्ष हो । यसलाई हामीले रमाइलोको रुपमा लिनु पर्छ चाडको नाममा महंगा गर गहना लत्ता कपडा लगाएर बिकृतिको रुममा नालिहौं । कैयौं चेलीहरुले यहा पनि दिन भर पानीको थोपासम्म नपिएर आफ्नो श्रीमानको लामो आयु तथा कुमारी चेलीले राम्रो जीवनसाथी पाउँ भनेर व्रत बस्ने गर्नु हुन्छ । नारी–पुरुष समान हो भन्ने नारा घन्काइन्छन तर पनि अन्धविस्वास महिलाहरु भित्र नै रहेको पाइन्छ ।

दिनभरीको व्रत बेलुका आफ्नो श्रीमानको जल (खुट्टा धोएको पानि) खाएर मात्र समाप्त गरिन्छ । इजरायलमा पनि महिलाहरु तीजको दिन रातो सारी र छड्के तिलहरीमा झप्पक गहना लागेर निकै उत्साहित हुँदै नाच्ने र गाउने गरेको देख्न पाईन्छ। तेलअविवको लेवेन्स्की पार्कमा सम्पूर्ण महिला दिदी बहिनी भेला भएर एक आपसमा शुभकामना साटा साटा गर्दै खुशी र आत्मियता बाँडेको देख्दा यो कुनै प्रवससको भुमी नभएर आफ्नै मातृभूमी नेपालनै हो कि जस्तो भान हुन्छ । तसर्थ यस्ता रुढिवादी र अन्ध बिस्वासलाई हामी महिलाहरुले नै हटाउनु पर्दछ । आफ्नो हक र अधिकारको लागि आवाज उठाउन अतिनै जरुरी छ ।

पछिल्लो समयमा २०६२–६३ को जनआन्दोलनले महिलाहरुका पक्षमा केही महत्वपूर्ण उपलब्धीहरु दिएको छ । ती उपलब्धीहरुलाई संस्थागत गर्ने र त्यसैको जगमा टेकेर अगाडि बढ्नु पर्ने आवश्यकता छ । जे जति अधिकारहरु कागजी रुपमा सीमित छन् ती नेपाली महिलाहरुले उपभोग गर्न पाएका छैनन् । ती अधिकारहरुलाई व्यवहारमा लागु गर्न र परम्परावादी समाजलाई चुनौती दिनको लागि सीमित उपलब्धीहरुको संरक्षण र उपभोग गर्दै अधिकार सुनिश्चितताका लागि संघर्षरत रहँदै अगाडि बढ्नु पर्दछ । त्यसले नै नेपाली महिलाहरुले मनाउने तीज पर्वलाई मात्रै नभएर महिला मुक्ति आन्दोलनलाई एउटा नयाँ आयाम दिनेछ । ताकि नजीक आइरहेको महान पर्व तीजलाई विकृतीको रुपमा होईन लोक सँस्कृति जगेर्नाको ध्येयले सहज तरिकाले मनाऔं । जुन पर्व आम नेपालीहरुको घरमा सम्पन्न होस् ।
(लेखिका हाल इजरायलमा वैदेशीक रोजगारको शिलसिलामा रहनुभएको छ ।)